مستحبات نماز 1

مستحبّات تکبیرة الاحرام

• 1. مستحب است موقع گفتن تکبیر اول نماز و تکبیرهای بین نماز، دست­ها را تا مقابل گوش­ها یا صورت بالا ببرد و أفضل آن است که با گفتن همزه «اللهُ أَکْبَر» دست­ها از ران پا جا شود و با گفتن راء «اللهُ أَکْبَر» دست­ها به مقابل گوش­ها یا صورت برسد، سپس دست­ها را بدون فاصله بیندازد.
• 2. برای افتتاح نماز گفتن یک «اَللهُ أَکْبَر» کافی است لکن گفتن هفت تکبیر مستحب است که آنها را تکبیرات افتتاحیه می‌نامند و نمازگزار به مجموع آنها نیّت إحرامِ نماز و ورود به نماز را می نماید هر احتیاط مستحب آن است که ابتدا رجائاً شش تکبیر بدون نیّت إحرامِ نماز و ورود به نماز بگوید سپس تکبیر هفتم را تکبیرة الاحرام قرار دهد. و حکم مذکور اختصاص به نمازهای شبانه روزی ندارد و شامل نمازهای واجب دیگر و نمازهای مستحبّی هم می­شود.
• 3. جایز است نمازگزار هفت تکبیر افتتاحیه را بدون ادعیه مأثوره پشت سر هم به جا آورد لکن بهتر آن است که نمازگزار ابتدا سه تکبیر اول از تکبیرات افتتاحیه را بگوید و بعد از آن این دعا را بخواند: اللّٰهُمَّ أَنْتَ الْمَلِکُ الْحَقُّ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا أَنْتَ سُبْحٰانَکَ إِنِّی ظَلَمْتُ نَفْسِی فَاغْفِرْ‌لِی ذَنْبیٖ إِنَّهُ لٰا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلّٰا أَنْتَ.

سپس دو تکبیر یعدی تکبیرات افتتاحیه را بگوید و این دعا را بخواند:

 لَبَّیْکَ وَ سَعْدَیْکَ وَ الْخَیْرُ فِی یَدَیْکَ وَ الشَّرُ لَیْسَ إِلَیْکَ وَ الْمَهْدِىُّ مَنْ هَدَیْتَ لٰا مَلْجأَ مِنْکَ إِلّٰا إِلَیْکَ سُبْحٰانَکَ وَ حَنانَیْکَ تَبارَکْتَ وَ تَعالَیْتَ سُبْحٰانَکَ رَبَّ الْبَیْتِ.

سپس دو تکبیر آخر تکبیرات افتتاحیه را بگوید و این دعا بخواند: وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمٰواتِ وَ الْأَرْضَ عٰالِمَ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَةِ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ مٰا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ، إِنَّ صَلٰاتِی وَ نُسُکِی وَ مَحْیٰایَ وَ مَمٰاتِی لِلهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ لٰا شَرِیکَ لَهُ وَ بِذٰلِکَ أُمِرْتُ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمیٖنَ.

سپس بعد از آن أعُوْذُ باللهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجِیْم بگوید و خواندن سوره‌ حمد را شروع کند.

• 4. خوب است نمازگزار قبل از تکبیرة الاحرام به قصد رجاء بگوید: «یا مُحْسِنُ قَدْ اَتاکَ الْمُسِیْ‏ءُ، وَ قَدْ اَمَرْتَ الُمُحْسِنَ اَنْ یتَجَاوَزَ عَنِ الْمُسِیْ‏ءِ، اَنْتَ الْمُحْسِنُ وَ اَنَا المُسِیْ‏ءُ، فَبِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَجَاوَزْ عَنْ قَبِیْحِ ما تَعْلَمُ مِنّی» یعنی «ای خدایی که به بندگان احسان می‏کنی، بنده گنهکار به درِ خانه تو آمده و تو امر کرده‏ای که نیکوکار از گناهکار بگذرد، تو نیکو کاری و من گناهکار، بحق محمّد و آل محمّد، رحمت خود را بر محمّد و آل محمّد بفرست و از بدی­هایی که می‏دانی از من سر زده بگذر.»

مستحبّات قیام

• 1. فقهاء عظام رضوان الله تعالی علیهم اموری را در حال ایستادن و قیام نماز مستحب شمرده­اند که از جمله آنها موارد ذیل است:

1. نمازگزار پشت[1] و گردنش را کاملاً راست نگهدارد  2. شانه‏ها را پایین بیندازد .

3.دست­ها را روی ران­ها در مقابل زانو بگذارد به طوری که کف دست راست بر ران پای راست و کف دست چپ بر ران پای چپ گذاشته شود و پشت کف هر دو دست رو به قبله باشد.

4. انگشت­ها ی دست را به هم بچسباند.  5. در حال قیام به محلّ سجده نگاه کند.

6. سنگینی بدن را به طور مساوی روی دو پا بیندازد  7. با خضوع و خشوع باشد.

8. پاها را پس و پیش نگذارد  بلکه صاف و رو به قبله بگذارد.

9. اگر نمازگزار مرد است، پاها را از سه انگشتِ باز تا یک وجب فاصله دهد و اگر نمازگزار زن است، پاها را به هم بچسباند.

مستحبّات قرائت نماز

• 1. فقهاء عظام رضوان الله تعالی علیهم اموری را در قرائت نماز مستحب شمرده­اند که از جمله آنها موارد ذیل است:

1. نمازگزار در رکعت اول، پیش از خواندن حمد بگوید: «اَعُوْذُ بِاللهِ‏ِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیٖمِ» و بهتر آن است که آن را آهسته بگوید.

2. در رکعت اول و دوم نماز ظهر و عصر «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ‏» را بلند بگوید.

3. حمد و سوره را شمرده بخواند.

4. در آخر هر آیه وقف کند یعنی آن را به آیه بعد نچسباند.

5. در حال خواندن حمد و سوره به معنای آیه توجّه داشته باشد.

6. اگر نماز را به جماعت می‏خواند، بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادا می‏خواند، بعد از آنکه حمد خودش تمام شد، بگوید «الحَمْدُلِلهِ‏ِ رَبِّ الْعالَمِیٖنَ» .

7. بعد از خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد»، یک یا دو یا سه مرتبه «کَذٰلِکَ اللهُ رَبِّی» یا «کَذٰلِکَ اللهُ رَبُّنا» بگوید.

8. بعد از خواندن سوره، کمی صبر کند، بعد تکبیر پیش از رکوع را بگوید یا قنوت را بخواند.

9. کسی که حمد و سوره و سایر اذکار نماز را می‌خواند در مکانی نماز بخواند که صدای خویش را بشنود و از نماز خواندن در اماکن پر سر و صدا یا محلّ وزش باد پرهیز نماید.

• 2. مستحب است در تمام نمازها در رکعت اول، سوره «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ» و در رکعت دوم، سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد»  خوانده شود.
• 3. قرائت سوره‌های ذیل در نمازها سفارش شده است:

1. قرائت سوره‌ «نبأ» یا «انسان» یا «غاشیه» یا «قیامت» و امثال آنها در نماز صبح.

2. قرائت سوره‌ «أعلیٰ» یا «شمس» و امثال آنها در نماز ظهر و نماز عشاء.

3. قرائت سوره «نصر» یا «تکاثر» در نماز عصر و نماز مغرب.

4. قرائت سوره‌ جمعه در رکعت اول و منافقین در رکعت دوم نمازهای صبح و ظهر و عصر روز جمعه و نماز عشای شب جمعه.

5. قرائت سوره‌ جمعه در رکعت اول و سوره «توحید» در رکعت دوم نماز مغرب شب جمعه.

6. قرائت سوره‌ «انسان» در رکعت اول و سوره‌ «غاشیه» در رکعت دوم نماز صبح دوشنبه و صبح پنج شنبه.

مکروهات قرائت نماز

• 4. مکروه است انسان در هیچ یک از نمازهای یک شبانه روز، سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد» را نخواند.
• 5. خواندن سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد» به یک نفَس، مکروه است.
• 6. سوره‏ای (به جز سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد») را که نمازگزار در رکعت اول خوانده، مکروه است در رکعت دوم بخواند لکن اگر این‌ گونه عمل نماید، نماز وی صحیح است و چنانچه نمازگزار سوره «قُلْ هُوَ اللهُ أَحَد» را در هر دو رکعت بخواند، مکروه نمی‌باشد.

5.ذکر

یکی از واجبات نماز ذکر می‌باشد، در بین اذکار نماز، ذکر تکبیرة الاحرام رکن محسوب می‌شود و سایر اذکار نماز غیر رکن هستند و از آنجا که نماز اذکار متنوّعی دارد، هر ذکری در فصل مربوط به آن بیان می‌شود[2].

مستحبّات و مکروهات رکوع

• 1. فقهاء رضوان الله تعالی علیهم برای رکوع مستحبّات زیادی را بیان کرده­اند و در اینجا به ذکر چند مورد آن اکتفا می­کنیم:

1. پیش از رفتن به رکوع در حالی که راست ایستاده، تکبیر بگوید و هنگام گفتن تکبیر، دست­ها را بالا آورد همانند آنچه در تکبیرة الاحرام گفته شد.

2. در رکوع، مرد زانوها را به عقب بدهد به گونه­ای که پاها صاف شود و پشتش را صاف نگهدارد و کف دست خود را روی زانوها بگذارد، کف دست راست را بر زانوی راست و کف دست چپ را بر زانوی چپ قرار دهد و انگشتان دست را باز کند به نحوی که کاسه زانو را در برگیرد و مستحب است در رکوع، زن­ دست‌ها را بالای زانو بگذارد، دست راست را بر ران راست و دست چپ را بر ران چپ بگذارد و زانوها را به عقب ندهد و پشتِ خود را خیلی خم نکند و کمانی نسازد که نشیمنگاهش ظاهر شود.

3. گردن را بکشد و مساوی پشت نگهدارد.

4. بین دو قدم را نگاه کند.

5. ذکر رکوع را تکرار کند و آن را به عدد فرد ختم نماید.

6. پیش از ذکر یا بعد از آن، صلوات بفرستد.

7. پیش از گفتن ذکر رکوع بگوید: اللّٰهُمَّ لَکَ رَکَعْتُ وَ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی خَشَعَ لَکَ سَمْعِی وَ بَصَرِی وَ شَعْرِی وَ بَشَرِی وَ لَحْمِى وَ دَمِی وَ مُخِّی وَ عَصَبِى وَ عِظٰامِى وَ مٰا أَقَلَّتْ قَدَمٰای غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَ لٰا مُسْتَکْبِرٍ وَ لٰا مُسْتَحْسِرٍ.

8. بعد از آنکه از رکوع برخاست و راست ایستاد، در حال آرامی بدن بگوید: «سَمِعَ اللهُ‏ُ لِمَنْ حَمِدَهُ» همچنین اضافه کند«الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِیٖنَ» یا آنکه بگوید: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعٰالَمِیْنَ، أَهْلَ الْجَبَرُوتِ وَ الْکِبْرِیٰاءِ وَ الْعَظَمَةِ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمِیٖنَ».

• 2. در رکوع سر را به زیر انداختن یا بلند کردن به نحوى که مساوى پشت نباشد و همچنین خواندن قرآن مکروه شمرده شده است.

مستحبّات سجده

• 1. در سجده چند مورد مستحب شمرده شده است:

1. کسی که ایستاده نماز می‏خواند بعد از آنکه سر از رکوع برداشت و کاملاً ایستاد و همچنین، کسی که نشسته نماز می‏خواند بعد از آنکه کاملاً نشست، برای رفتن به سجده تکبیر بگوید.

2. موقعی که می‏خواهد به سجده برود، مرد، اول دست­ها را و زن، اول زانوها را به زمین بگذارد.

3.  بینی را بر مهر یا چیزی که سجده بر آن صحیح است بگذارد.

4. در حال سجده، انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد به طوری که سر آنها رو به قبله باشد.

5. ذکر سجده را تکرار نماید

6.  ذکر سجده را به عدد فرد مثل سه یا پنج یا هفت مرتبه ختم کند.

7. پیش از شروع در ذکر سجده این دعا را بخواند: اللّٰهُمَّ لَکَ سَجَدْتُ وَ بِکَ آمَنْتُ وَ لَکَ أَسْلَمْتُ وَ عَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَ أَنْتَ رَبِّی سَجَدَ وَجْهِیَ لِلَّذِیٖ خَلَقَهُ و شَقَّ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعٰالَمِیٖنَ  تَبٰارَکَ اللهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِیٖنَ.

8. در سجده دعا کند و از خدا حاجت بخواهد و این دعا را بخواند: «یا خَیْرَ المَسْؤُوْلِیْنَ وَ یا خَیْرَ الْمُعْطِیٖنَ، ارْزُقْنِی وَ ارْزُقْ عِیالِی مِنْ فَضْلِکَ[3]، فَاِنَّکَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیٖمِ» یعنی «ای بهترین کسی که از او درخواست می‏کنند و ای بهترین عطا کنندگان، از فضل خودت به من و خانواده من روزی بده، پس به درستی که تو دارای فضل بزرگی هستی.»

9. سجده را طولانى کند و تسبیح و ذکر را زیاد بگوید.

10. بعد از سجده، بر ران چپ بنشیند و روی پای راست را بر کف پای چپ بگذارد که این نوع نشستن را تَورُّک می­نامند.

11. بعد از هر سجده، وقتی نشست و بدنش آرام گرفت تکبیر بگوید.

12. بعد از سجده اول، بدنش که آرام گرفت «اَسْتَغْفِرُ اللهَ‏َ رَبِّی وَ أَتُوْبُ اِلَیْهِ» بگوید.

بین دو سجده بگوید: اللّٰهُمَّ اغْفِرْ لِی وَ ارْحَمْنِى وَ أَجِرْنِى وَ ادْفَعْ عَنِّی فَإِنِّی لِمٰا أَنْزَلْتَ إِلَىَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیْرٌ تَبٰارَکَ اللهُ رَبُّ الْعٰالَمِیٖنَ.

13. در موقع نشستن، دست­ها را روی ران­ها بگذارد.

14. برای رفتن به سجده دوم، در حال آرامی بدن «اللهُ أَکْبَر» بگوید.

15. مستحب است موقع گفتن تکبیرها دست­ها را بلند کند همچنان که در تکبیرة الاحرام گذشت.

16. در سجده‏ها صلوات بفرستد.

17. مردان آرنج­ها و شکم را به زمین نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنان آرنج­ها و شکم را بر زمین بگذارند و اعضای بدن را به یکدیگر بچسبانند.

18. در وقت برخاستن برای قیام رکعت بعد، انگشتان را مشت نکرده بلکه باز کرده بر زمین پهن کند.

19. در موقع بلند شدن برای قیام رکعت بعد، دست­ها را بعد از زانوها از زمین بر دارد.

20. در هنگام برخاستن برای قیام رکعت بعد، بگوید: بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَ أَقْعُدُ یا بگوید: بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَ أَقْعُدُ وَ أَرْکَعُ وَ أَسْجُدُ.

21. زنان هنگامی که برای قیام بلند می­شوند از حال نشسته به طور مستقیم و راست، بلند شوند بدون آنکه خود را خم کنند و کمانی بسازند.

مکروهات سجده

• 2. چند مورد در سجده مکروه شمرده شده است:

1. در سجده قرآن بخواند.

2. در نشستن بین دو سجده یا  بعد از سجده‌ دوم به حالت «إقعاء» بنشیند یعنی سینه‌ دو قدم پا را بر زمین گذاشته و به آن تکیه کند و بر روی دو پاشنه‌ پا بنشیند‌.

3. بین دو سجده دست ها را بر زمین باقی گذاشته و بر ندارد و با همان حال به سجده دوم برود. البتّه این در صورتی است که با نشستن بین دو سجده به گونه‌ای که در مسأله (1399) گذشت منافات نداشته باشد.

 4. برای برطرف کردن گرد و غبار، جای سجده را فوت کند البتّه اگر در اثر فوت کردن، دو حرف از دهان عمداً بیرون آید، بنابر احتیاط لازم، نماز باطل است.

اقسام سجده ­های واجب

• 3. سجده‌های واجب دارای اقسامی است که در ذیل به مهمّترین آنها اشاره می‌شود:

1. سجده واجب نماز که احکام آن بیان شد.

2. سجده سهو  که احکام آن خواهد آمد.

3. سجده قضاء مربوط به سجده ای که در نماز  فراموش شده و محلّ تدارک آن گذشته

است که احکام پیرامون آن در فصل مربوط به آن خواهد آمد.

 4. سجده واجب قرآن که فصل آینده اختصاص به بیان احکام آن دارد.

 

 

 

سجده ‏های واجب قرآن

در هر یک از چهار سوره «‌وَالنَّجْمِ» و «اقْرَأْ» و «الم تَنْزِیل» و «حٰم سَجْده»‌[4]یک آیه سجده­دار است که اگر انسان آن را به طور کامل بخواند یا گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آیه، واجب است فوراً سجده کند که آن را سجده تلاوت می­گویند و اگر فراموش کرد هر وقت یادش آمد باید سجده نماید و در شنیدن بدون اختیار، سجده واجب نیست هر چند بهتر سجده نمودن است.

تمام احکام سجده واجب تقریبا بنا بر فتوا یا احتیاط واجب

هر گاه در سجده واجب قرآن، پیشانی را به قصد سجده بر زمین بگذارد هر‌چند ذکر نگوید، کافی است و گفتن ذکر واجب در سجود نماز، در سجده تلاوت مستحب است و بهتر این است که بگوید: «لا إلٰهَ إلاَّ اللهُ‏ُ حَقّاً حَقّاً، لا إلٰهَ إلاَّ اللهُ‏ُ إیماناً و تَصْدِیٖقاً، لا إلٰهَ إلاَّ اللهُ‏ُ ‏ُعُبُوْدِیَّةً وَ رِقّاً، سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقّاً، لا مُسْتَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً، بَلْ اَنْا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خائِفٌ مُسْتَجِیٖرٌ»

مستحبّات و مکروهات تشهّد

• 1. چند مورد در حال تشهّد مستحب شمرده شده است:

1. بر ران چپ بنشیند و روی قدم پای راست را بر کف قدم پای چپ بگذارد که آن را تَوَرُّک می‌نامند.

 2. دست­ها را بر ران­ها بگذارد و انگشت­ها را به یکدیگر بچسباند.

3. به دامان خود نگاه کند. (مراد قسمت دو ران پا  واقع در بالای زانو می‌باشد)

 4. پیش از تشهّد بگوید: «الْحَمْدُ لِلهِ» یا بگوید: «بِسْمِ اللهِ‏ِ وَ بِاللهِ ‏ِ وَ الْحَمْدُ لِلهِ ‏ِ وَ خَیْرُ الْأَسْماءِ لِلهِ» یا بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الأَسْمٰاءُ الحُسْنىٰ کُلُّها لِلهِ».

5. بعد از صلوات در تشهّد اول بگوید: «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ[5]».

6. بعد از‌ تشهّد اول، هفت مرتبه «سُبْحَانَ اللهِ» بگوید سپس برخیزد.

7. در هنگام برخاستن برای قیام رکعت بعد، بگوید: بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَ أَقْعُدُ یا بگوید: بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ أَقُوْمُ وَ أَقْعُدُ وَ أَرْکَعُ وَ أَسْجُدُ.

8. در تشهّد بعد از شهادت و گواهی به رسالت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم با گفتن  جمله

 وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ اضافه نموده و بگوید:

 أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشیٖراً وَ نَذیراً بَیْنَ یَدَىِ السّٰاعَةِ وَ أَشْهَدُ أَنَّ رَبِّی نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً نِعْمَ الرَّسُولُ. و بعد از آن صلوات تشهّد را بگوید.

9. تشهّد اول و دوم را مطابق آنچه نقل شده است بگوید، بدین گونه که در تشهّد رکعت دوم بگوید: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ لِلهِ وَ خَیْرُ الأَسْمٰاءِ لِلهِ، أَشْهَدُ أَنْ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لٰا شَرِیکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیْراً بَیْنَ یَدَىِ السّٰاعَةِ، أَشْهَدُ أَنَّکَ نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً نِعْمَ الرَّسُوْلُ، اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَقَبَّلْ شَفٰاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ» و بعد از آن دو مرتبه یا سه مرتبه «الْحَمْدُ لِلهِ» بگوید.

سپس براى رکعت سوم برخیزد و در تشهّد رکعت آخر بگوید:

«بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ لِلهِ وَ خَیْرُ الأَسْمٰاءِ لِلهِ، أَشْهَدُ أَنْ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لٰا شَرِیْکَ لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِیراً وَ نَذِیراً بَیْنَ یَدَىِ السّٰاعَةِ، أَشْهَدُ أَنَّکَ نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً نِعْمَ الرَّسُولُ، التَّحِیّٰاتُ لِلهِ وَ الصَّلَوٰاتُ الطٰاهِراتُ الطَیِّبٰاتُ الزّٰاکِیٰاتُ الغٰادِیٰاتُ الرّٰائِحٰاتُ السّٰابِغٰاتُ النّٰاعِمٰاتُ مٰا طٰابَ وَ زَکَیٰ وَ طَهُرَ وَ خَلُصَ وَ صَفِیَ فَلِلّٰهِ، أَشْهَدُ أَنْ لٰا إِلٰهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لٰا شَرِیکَ‌لَهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُوْلُهُ أَرْسَلَهُ بِالْحَقِّ بَشِیْراً وَ نَذِیراً بَیْنَ یَدَىِ السّٰاعَةِ، أَشْهَدُ أَنَّکَ نِعْمَ الرَّبُّ وَ أَنَّ مُحَمَّداً نِعْمَ الرَّسُولُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ السّٰاعَةَ آتِیَةٌ لٰا رَیْبَ فِیهٰا وَ أَنَّ اللهَ یَبْعَثُ مَنْ فِی‌الْقُبُورِ، الْحَمْدُ لِلهِ الَّذِی هَدٰانَا لِهٰذا وَ مٰا کُنّٰا لِنَهْتَدِیَ لَوْ لٰا أَنْ هَدٰانَا اللهُ، الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعٰالَمِیٖنَ، اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ بٰارِکْ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ سَلِّمْ عَلَیٰ ‌مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَرَحَّمْ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کَمٰا صَلَّیْتَ وَ بٰارَکْتَ وَ تَرَحَّمْتَ عَلَىٰ إِبْرٰاهِیمَ وَ آلِ إِبْرٰاهِیمَ إِنَّکَ حَمِیدٌ مَجیٖدٌ، اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لَنٰا وَ لإِخْوٰانِنَا الَّذیٖنَ سَبَقُوْنٰا بِالإِیمٰانِ وَ لٰا تَجْعَلْ فِی قُلُوبِنٰا غِلًّا لِلَّذِیْنَ آمَنُوا رَبَّنٰا إِنَّکَ رَؤُوْفٌ رَحیٖمٌ اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ امْنُنْ عَلَیَّ بِالْجَنَّةِ وَ عٰافِنٖی مِنَ النّٰارِ، اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِلْمُؤْمِنیٖنَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ وَ لٰا تَزِدِ الظّٰالِمیٖنَ إِلّٰا تَبٰاراً .

 سپس بعد از آن بگوید: «السّلٰامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکٰاتُهُ، السَّلٰامُ عَلَیٰ أَنْبِیاءِ اللهِ وَ رُسُلِهِ، السَّلٰامُ عَلَیٰ جَبْرِیٖلَ وَ مِیْکٰائیٖلَ وَ الْمَلٰائِکَةِ الْمُقَرَّبِیٖنَ، السَّلٰامُ عَلَیٰ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ خٰاتَمِ النَّبِیِّیٖنَ لٰانَبِیَّ بَعْدَهُ وَ السَّلٰامُ عَلَیْنٰا وَ عَلَیٰ عِبٰادِ اللهِ الصّٰالِحیٖنَ» و بعد از آن سلام آخر نماز یعنی السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ‏ِ وَ بَرَکاتُهُ را بگوید.

• 2. مستحب است زنان در وقت خواندن تشهّد، ران­های دو پا را به هم بچسبانند.
• 3. مکروه است نمازگزار در تشهّد به حالت «إقعاء» بنشیند یعنی سینه‌ دو قدم پا را بر زمین گذاشته و به آن تکیه کند و بر روی دو پاشنه‌ پا بنشیند‌.

مستحبّات و مکروهات سلام نماز

• 1. چند مورد در حال سلام مستحب شمرده شده است:

1. بر ران چپ بنشیند و روی قدم پای راست را بر کف قدم پای چپ بگذارد که آن را تَوَرُّک می­نامند همان طور که در تشهّد گذشت.

2. دست­ها را بر ران­ها بگذارد و انگشت­ها را به یکدیگر بچسباند.

3. کسی که فرادا نماز می‌خواند و همچنین امام جماعت در سلام سوم، با گوشه‌ چشم یا با بینى یا غیر آنها، به طرف راست خویش اشاره کند به گونه‌ای که منافى با استقبال نباشد و چهره‌اش از قبله برنگردد.

4. مأموم در نماز جماعت در صورتى که در جانب چپ او کسى نباشد، در سلام سوم، با گوشه‌ چشم یا با بینى یا غیر آنها، به طرف راست خود اشاره کند به طورى که منافى با استقبال نباشد و چهره‌اش از قبله برنگردد و اگر در طرف چپ او مأمومی باشد، سلام سوم را یک بار دیگر بگوید و در همان حال با گوشه‌ چشم یا با بینى یا غیر آنها اشاره به طرف چپ خویش کند به طورى که منافی با استقبال نباشد.

• 2. مکروه است نماز گزار در سلام نماز به حالت «إقعاء» بنشیند یعنی سینه‌ دو قدم پا را بر زمین گذاشته و به آن تکیه کند و بر روی دو پاشنه‌ پا بنشیند‌.

 

تعقیبات نماز

• 1. مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب، یعنی خواندن ذکر و دعا و قرآن شود و خواندن تعقیبات اختصاص به نمازهای واجب ندارد و بعد از نمازهای مستحبّی و نوافل نیز مستحب است، هر چنداستحباب آن بعد از نمازهای واجب خصوصاً نماز صبح مؤکّدتر است.
• 2. مستحب است نمازگزار بعد از نماز صبح در جاى نماز خود تا طلوع آفتاب بنشیند و مشغول به ذکر خداوند متعال باشد.
• 3. در تعقیب نماز معتبر است که متّصل به آخر نماز باشد و مشغول به کار دیگرى که صورت تعقیب را به هم زده و منافی با صدق آن  است، نشده باشد و در این مورد مقامات و حالات از جهت سفر و حضر و حالت اختیار و اضطرار و سلامتی و مرض مختلف است و ملاک صدق اشتغال به تعقیب نماز و بقای عنوان مذکور در نظر عرف متشرّع است. و قدر متیقّن آن در وطن و غیر حال سفر و ضرورت، حالت نشسته است که فرد به دعا و مانند آن مشغول باشد و ظاهر آن است که تعقیب به مجرّد نشستن بعد از نماز بدون اشتغال به دعا و ذکر و مانند آن صدق نمی­کند.
• 4. بهتر است نمازگزار در همان جایی که نماز خوانده، رو به قبله و پیش از آنکه وضو و غسل و تیمّم او باطل شود، تعقیبات را بخواند.
• 5.  لازم نیست تعقیبات به عربی خوانده شود ولی بهتر است مواردی که در کتاب­های معتبر دعا[6]نقل شده است خوانده شود.
• 6. از جمله تعقیبات نقل شده موارد ذیل می‌باشد:

1. گفتن سه مرتبه «اللهُ أَکْبَر» بعد از سلام نماز به این گونه که مثل سایر تکبیرات نماز، در حال گفتن هر تکبیر دست ها را بلند کند و تا مقابل صورت بالا بیاورد، آنگاه آن را پایین بیاندازد.

2. خواندن دعاى لَا إِلٰهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ‏ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ‏ وَ غَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ فَلَهُ الْمُلْکُ‏وَ لَهُ الْحَمْدُ یُحْیِی وَ یُمِیٖتُ‏  وَ هُوَ عَلَىٰ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ[7].

3. از تعقیب­هایی که خیلی به آن سفارش شده است، تسبیح حضرت زهرا سلام الله علیها است که باید به این ترتیب گفته شود: (34) مرتبه «اللهُ أَکْبَرُ»، بعد از آن (33) مرتبه «الْحَمْدُ لِلهِ»، بعد از آن (33) مرتبه «سُبْحانَ اللهِ‏» و می‏شود «سُبْحانَ اللهِ‏» را پیش از «الْحَمْدُ لِلهِ»‏ گفت ولی بهتر است بعد از «الْحَمْدُ لِلهِ ‏» گفته شود.

4. در تعقیب هر نماز واجب سی مرتبه «سُبْحانَ اللهِ‏ِ وَ الْحَمْدُ اللهِ‏ِ‏ِ وَ لا اِلٰهَ اِلاَّ اللهُ‏ُ وَ اللهُ‏ِ اَکْبَرُ» بگوید.

• 7. استحباب خواندن تسبیحات حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها اختصاص به نمازهای واجب ندارد و شامل نمازهای مستحبّی هم می­شود بلکه خواندن تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها در غیر حال تعقیبات نیز مستحب است.
• 8. بهتر است با تسبیحی که از تربت حضرت سیّد الشهداء امام حسین علیه‌السلام است، تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها گفته شود. همچنین بهتر است بعد از اتمام تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها یک بار لا إلٰهَ إِلّا اللهُ گفته شود.
• 9. اگر فرد در تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها در تعداد تکبیر یا تحمید یا تسبیح، بین کمتر و بیشتر شک کند، در صورتی که از محلّ آن تجاوز نکرده بنا بر کمتر می‌گذارد و اگر از محلّ آن گذشته، بنا می‌گذارد که آن را انجام داده است و اگر فرد سهواً تعداد اذکار را زیادتر از عدد مقرّر شده در شرع گفته باشد، بنا را بر عدد مقرّر گذاشته و از زیاده صرف نظر می‌کند.

سجده شکر

• 10. مستحب است نمازگزار بعد از نماز،چه نماز واجب و چه نماز مستحب، سجده شکر نماید و همین قدر که پیشانی را به قصد شکر بر زمین بگذارد، کافی است ولی بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یک مرتبه «شُکْراً لِلهِ یا «شُکْراً» یا «عَفْواً» بگوید. همچنین بهتر است دو سجده شکر انجام دهد به این نحو که پیشانی را به قصد سجده اول بر زمین بگذارد، سپس طرف راست پیشانی یا گونه راست یا هر دو را بر خاک بگذارد و بعد از آن طرف چپ پیشانی یا گونه چپ یا هر دو  را بر خاک قرار دهد سپس مجدّداً به قصد سجده دوم پیشانی را بر زمین بگذارد و نیز مستحب است هر وقت نعمتی به انسان می‏رسد یا بلایی از او دور می‏شود، سجده شکر به جا آورد.
• 11. در سجده شکر مستحب است دو ذِراع دست (از آرنج تا نوک انگشتان دست) و سینه و شکم را به زمین بچسباند و بعد از سربرداشتن از سجده، جای سجده خود را با دستش مسح نماید، سپس دستش را به صورت و جلوی بدنش بکشد.
• 12. احتیاط واجب آن است که در سجده شکر، پیشانی را بر مهر یا شیء دیگری که سجده بر آن صحیح است، گذاشته و بنابر احتیاط مستحب، جاهای دیگر بدن را به دستوری که در سجده نماز گفته شد، بر زمین بگذارد.
• 13. اگر سبب و علّتی برای انجام سجده شکر پیش آمد و فرد نمی­توانست بر زمین سجده نماید، برای سجده با سرش اشاره می­کند و گونه­اش را بر ظاهر یا باطن کف دستش[8] قرار می­دهد و شکر خداوند متعال را انجام می­دهد.

احکام صلوات بر پیامبر صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله و سلّم

• 14. هر وقت انسان اسم مبارک حضرت رسول اکرم صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم مانند محمّد و احمد یا لقب و کنیه آن جناب مثل مصطفی و ابو القاسم را بگوید یا بشنود، هر چند در نماز باشد، مستحب است صلوات بفرستد. همچنین است حکم اگر کلماتی مانند رسول الله، پیامبر اکرم، پیغمبر خدا و مانند آن، که مراد از آن حضرتش باشد یا ضمیری که به حضرتش برگشت می‌کند، را بگوید یا بشنود.
• 15. موقع نوشتن اسم یا لقب یا کنیه مبارک حضرت رسول صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم مستحب است فرد صلوات را هم به طور کامل بنویسد و نیز بهتر است هر وقت آن حضرت صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم را یاد می‏کند، صلوات بفرستد.
• 16. هر گاه اسم مبارک حضرت رسول صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم مکرّر ذکر شود، مستحب است صلوات را مکرّر کند.
• 17. هر گاه در اثناء تشهّد اسم مبارک حضرتش صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم را بشنود، می‌تواند به صلواتى که در تشهّد واجب است اکتفاء کند.
• 18. احتیاط آن است است که براى درک فضیلت صلوات و امتثال امر مستحبّی در این مورد، بین ذکر اسم مبارک حضرت رسول صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم و صلوات، فاصله زیاد نیندازد، پس اگر در اثناء قرائتِ نماز اسم مبارک حضرت رسول صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم را بگوید یا بشنود، صلوات را تا آخر سوره تأخیر نیندازد مگر آن که در اواخر آن باشد و فصل طویل محسوب نگردد.
• 19. در هنگام گفتن یا نوشتن صلوات بر پیامبر صلّی ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله ‏و سلّم سزاوار نیست صلوات بر آلِ آن حضرت ترک شود بنابراین بهتر است به جای گفتن یا نوشتن «صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ» یا «صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِ» یا «اللهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّد» گفته شود یا نوشته شود «صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ» یا «صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِ وَ آلِهِ » یا «اللهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».

 

مکروهات نماز

• 1. موارد ذیل در نماز مکروه شمرده شده است:

1. نمازگزار در نماز صورت را کمی به طرف راست یا چپ بگرداند به طوری که نگویند روی خود را از قبله برگردانده است.

2. نمازگزار در یک رکعت از نماز واجب بعد از حمد، دو سوره بخواند مگر مورد استثنایی که در مسأله‌ (1296) گذشت.

3. در نماز چشم­ها را بر هم بگذارد یا به طرف راست و چپ بگرداند.

4. با ریش و دست خود بازی کند.

5. ناخن خویش را بجود.

6. موی محاسن خویش را به دندان گرفته و بجود.

7. انگشت­ها را داخل هم نماید یا انگشت‌ها را بشکند.

8. آب دهان را بیرون بیندازد  9. آب بینی را بگیرد (دماغ پاک کردن).

10. خمیازه بکشد البتّه در صورتی که موجب تولید حرف نگردد.

11. مرد دو قدم پا را در حال قیام متّصل و چسبیده به یکدیگر بگذارد.

12. به نقش انگشتر یا به قرآن یا کتابی که در مقابل اوست یا هر شیء دیگری که او را به خود مشغول نماید نگاه کند.

13. موقع خواندن حمد و سوره و گفتن ذکر، برای شنیدن حرف کسی ساکت شود.

14. حدیث نفس کند و در ذهن خویش ترتیب امور دنیویّه دهد.

15. و نیز هر کاری که خضوع و خشوع را از بین ببرد، مکروه می‏باشد.

• 2. موقعی که انسان خوابش می‏آید و نیز موقعی که نیاز به دفع بول وغائط دارد، مکروه است نماز بخواند و غیر از اینها مکروهات دیگری هم در سایر کتب به طور مفصّل گفته شده است.

نماز جماعت

 در حدیث نقل شده است که زراره از امام صادق علیه السلام می­پرسد: «اینکه می­گویند یک نماز با جماعت، از (‌25)نمازی که فرادا خوانده شود با فضیلت­تر است، درست است؟ حضرتش فرمودند: بلی، درست گفته­اند.»

زراره در ادامه از حضرت ‌‌صادق علیه السلام پرسید: «آیا دو نفر که یکی از آنان امام و دیگری مأموم باشد نیز جماعت است؟ امام‌‌صادق علیه السلام فرمودند: بلی و‌ مأموم در این صورت،‌ در طرف راست امام می‌ایستد[9].» 

و روایت شده که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «هر کس چهل روز نمازش را به

 جماعت بخواند در حالی که تکبیرة الاحرام را درک کند (یعنی از اول نماز با جماعت باشد) از دو مورد رهایی می­یابد، یکی از آتش جهنم و دیگری از نفاق[10].»

و در حدیث نقل شده است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلم فرمودند: «آیا می­خواهید شما را به عملی راهنمایی کنم که خداوند متعال به واسطه آن گناهان را از بین می­برد و به حسنات و نیکی­های فرد می­افزاید، گفته شد: بلی، ای رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم، حضرت فرمودند: وضوی کامل گرفتن در سختی­ها (مثل هوای سرد)، زیاد گام برداشتن به سوی مساجد، پس از هر نماز انتظار نماز بعد را کشیدن (که علامت اشتیاق انسان به عبادت پروردگار است) و هیچ یک از شما نیست که از منزل خویش با وضو (طهارت) بیرون آید و نماز را با مسلمانان به جماعت بخواند،سپس نشسته و انتظار نماز بعد را بکشد مگر اینکه فرشتگان می‌گویند: خداوندا او را بیامرز، بار الها،او را رحمت کن، پس زمانی که برای نماز برخاستید صف­های خود را صاف و مرتّب کنید و فاصله­ها را پر نمایید ...[11].»

و روایت شده است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمودند: «هر کس وضو بگیرد و وضویش را کامل و خوب انجام دهد و سپس به سوی نماز جماعت رهسپار شود، برای هر قدمی که بر می­دارد خداوند یک حسنه برایش بنویسد و یک گناه از او محو نماید[12].»

احکام نماز جماعت

 

---

[1]. این حکم در موردی است که انتصاب معتبر در قیام که معنای آن در مسأله (1276) گذشت رعایت شده باشد مثل فردی که راست ایستاده است و بدنش به سمتی خمیده نیست در این حال مستحب است ستون فقرات و گردنش را نیز صاف و راست نگه دارد.

[2] . شایان ذکر است از آنجا که بعضی از احکام این فصل بین اذکار نماز و قرائت نماز (حمد و سوره) مشترک می‌باشد لذا از بیان مستقلّ آن در فصل قرائت نماز صرف نظر شده و در این مبحث مطرح می‌گردد.

[3]. در نسخه کافی عبارت به صورت (مِنْ فَضْلِکَ الْواسِع) آمده است.

[4]. سوره النجم آیه 62 ، اقرأ  آیه 19 ، الم تنزیل (سجده) آیه 15 ، حٰم سجده (فصلت) آیه 37

[5]. در نسخه تهذیب عبارت چنین آمده است: «وَ تَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ فِی أُمَّتِهِ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَهُ».

[6]. خوانندگان محترم می­توانند در این زمینه به کتاب مفاتیح الجنان محدّث قمی رضوان الله تعالی علیه مراجعه فرمایند.

[7] . وسائل الشیعة  ج‏6 ص 452 و 453 باب14 ح6 شایان ذکر است تهلیل مذکور در نسخه­های مختلف با اندکی تفاوت ذکر شده است.

[8]. کف دست شامل انگشتان دست هم می­شود.

[9]. تهذیب‏الأحکام ج 3 ص 24 ح1 باب2 فضل الجماعة

[10] . مستدرک الوسائل ج6ص447ح11 باب1  ذکریٰ الشیعة فی احکام الشریعة ج4 فصل سوم ص372

[11] . امالی شیخ صدوق مجلس52ص322ح9

[12] . مستدرک الوسائل ج6ص448ح18 باب1